تاجىسمان ۋىرۇسى ( ۋۇخەن ۋىروسى) زادى قانداق نەرسە؟

تاجىسمان ۋىرۇسى ( ۋۇخەن ۋىروسى) توغرىسىدا

ۋۇخەندە يېڭى تىپتىكى تاجىسىمان ۋىرۇسلۇق ئۆپكە ياللۇغى 12ـ ئاينىڭ 30ـ كۈنى تۇنجى قېتىم خەۋەر قىلىنىپ ھازىرغىچە گەرچە 20 نەچچە كۈن بولغان بولسىمۇ، بىراق ئېنىق دىئاگنوز قويۇلغان كېسەللەر بارغانسېرى كۆپىيىشىگە باشلىدى.  

ئۇنداقتا تاجىسىمان ۋىرۇس دىگەن نىمە؟

    نۇر ئاستىدا بۇ خىل ۋىرۇسنى كۆرگىلى 

بولمايدۇ

بىزگە مەلۇمكى، كۆرگىلى بولىدىغان نۇرنىڭ دولقۇن ئۇزۇنلۇقى 400 نانومېتىردىن 760 نانومېتىرغىچە بولىدۇ، لېكىن تاجىسىمان ۋىرۇسنىڭ چوڭ ـ كىچىكلىكى تەخمىنەن 125 نانومېتىر بولۇپ، كۆرگىلى بولىدىغان نۇرنىڭ دولقۇن ئۇزۇنلۇقىدىن خېلىلا كىچىك بولىدۇ، شۇڭا ئوپتىكىلىق مىكروسكوپ ئاستىدا ئۇلارنى كۆرۈش ئەسلا مۇمكىن ئەمەس.

كۋانت مېخانىكىسى بىزگە ماددىلارنىڭ دولقۇن ۋە زەررىچىدىن ئىبارەت ئىككى ياقلىمىلىققا ئىگە ئىكەنلىكىنى، ئېلېكتىروننىڭمۇ بۇنىڭ سىرتىدا ئەمەسلىكىنى، شۇڭا دولقۇن ئۇزۇنلۇقى تېخىمۇ قىسقا ئېلېكتىرون دەستىسىدىن پايدىلىنىپ كۆرگىلى بولىدىغان نۇر دولقۇنى ئاستىدىكى كۆرەلمەيۋاتقان مىكرو دۇنيانى كۆزەتكىلى بولىدىغانلىقىنى ئېيتىپ بەردى، مانا بۇ «ئېلېكتىرونلۇق مىكروسكوپ» نىڭ ئاساسىي پىرىنسىپى، ئېلېكتىرونلۇق مىكروسكوپنىڭ كەشىپ قىلىنىشىمۇ نوبېل مۇكاپاتىغا ئېرىشكەن.

بۇ دەل تاجىسىمان ۋىرۇسنى كۆرەلەيدىغان ئېلېكترونلۇق مىكروسكوپ بولۇپ ،ئېلېكتىرونلۇق مىكروسكوپ بولسىلا، بۇ خىل ئىنتايىن كىچىك بولغان«ۋابا ۋىرۇسى» ئالىملارنىڭ كۆزىتىش دائىرىسىدە ئاشكارىلىنىپ قالىدۇ.

ئۈستىدىكى رەسىم دەل ئېلېكترونلۇق مىكروسكوپ ئاستىدىكى تاجىسىمان ۋىرۇس بولۇپ ،تاجىسىمان ۋىرۇس ئىسمىدا دىيىلگەندەك ئۇنىڭ شەكلى تاجغا ئوخشايدۇ، ۋىرۇسنىڭ ئۈستىدە ئورالما پەردىسى بار، ئۇنىڭ گىرۋىكىدە چوڭ شارسىمان سىرتقى يۈز پىرويېكسىيەسى بار بولۇپ، تارتىلغان سۈرەتلەر كىشىگە خان تاجىنى ئەسلىتىدۇ.بۇ خىل ھالەت ۋىرۇسنىڭ سىرتقى يۈزىگە تولدۇرۇلغان ھەمدە ئاساسىي يۈزلىنىشىنى بەلگىلەيدىغان ئاقسىلدىن شەكىللەنگەن.

تاجىسىمان ۋىرۇس ئورالما پەردە ۋىرۇسى بولۇپ، ئوڭ يۆنىلىشلىك يەككە زەنجىرلىك رىبو يادرو كىسلاتا گېن گۇرۇپپىسى ۋە بۇرمىسىمان سىممېتىرىك يادرو قېپىغا ئىگە.تاجىسىمان ۋىرۇسنىڭ گېن گۇرۇپپىسىنىڭ چوڭ ـ كىچىكلىكى تەخمىنەن 26000 ـ 32000 گىچە ئىشقار رادىكالىچىلىك بولۇپ، رىبو يادرو كىسلاتا ۋىرۇسلىرى ئىچىدە ئەڭ چوڭى ھېسابلىنىدۇ.ھازىرغا قەدەر پەقەت ئومۇرتقىلىق ھايۋانلارغىلا يۇقىدىغان بولۇپ، ئادەم ۋە ھايۋانلارنىڭ نەپەس يولى، ھەزىم قىلىش يولى ۋە نېرۋا سىستېمىسى كېسەللىكلىرىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.

ئىرسىيەت ماددىسى

DNA

 ئەمەس

تاجىسىمان ۋىرۇسنىڭ يەككە زەنجىرلىك رىبو يادرو كىسلاتاسى 

( RNA )

 ئالىملارنى ئەڭ بىئارام قىلىدۇ، كۆپچىلىككە تونۇشلۇق بولغىنىدەك، تەبىئەت دۇنياسىدىكى مۇتلەق كۆپ قىسىم جانلىقلارنىڭ ئىرسىيەت ماددىسى قوش زەنجىرلىك 

DNA

ھالىتىدە بولۇپ، قۇرۇلمىسى بىر قەدەر مۇقىم بولغاچقا پەن تەتقىقات خادىملىرىنىڭ نىشانلىق دورا ۋە ۋاكسىنىنى تەتقىق قىلىشىغا قولايلىق بولۇپ، يەككە زەنجىرلىك  

RNA

 بولسا ناھايىتى ئاسان ئۆزگىرىدۇ.

بۇ قېتىمقى يېڭى تىپتىكى تاجىسىمان ۋىرۇس گەرچە SARS

 بولمىسىمۇ، لېكىن ئامېرىكا 

CDC

 مۇتەخەسسىسلىرىنىڭ تونۇشتۇرۇشىچە، يېڭى تىپتىكى تاجىسىمان ۋىرۇس ئاز دېگەندە ئىرسىيەت نۇقتىسىدىن قارىغاندا 

SARS

 بىلەن يېقىن بولۇپ، گەرچە ئوخشاش بولمىغان ئىككىلەمچى توپ تارمىقى بولسىمۇ، ئۇنىڭ ئۈستىگە گېن تەرتىپىدىكى پەرق بىر قەدەر چوڭ بولسىمۇ، ئەمما ھەر ئىككىسىنىڭ تاجىسىمان ۋىرۇسنىڭ ئۆزگىرىشى ئارقىلىق پەيدا بولغان تۈر ئىكەنلىكىدىن قاتتىق گۇمان قىلىنغان.

تاجىسىمان ۋىرۇس ھۈجەيرىگە كىرگەندىن كېيىن كۆپىيىشكە باشلايدۇ، ھۈجەيرىگە كىرگەندىن كېيىن، ۋىرۇس دانچىلىرى ئورىۋېلىنماي، ھۈجەيرە ماددىسىغا چۆكۈۋالىدۇ. 

تاجىسىمان ۋىرۇس ئاساسلىقى قۇش تۈرىدىكىلەرنىڭ تېنىدە مەۋجۇت بولۇپ ،نەچچە مىڭ يىللىق تارىخقا ئىگە، يېقىنقى 100 يىلدا تۈرلۈك تاجىسىمان ۋىرۇسلار ئارقا ـ ئارقىدىن ئايرىپ چىقىلدى.

شەپەرەڭ بىلەن قۇشلار بۇ ۋىرۇسنىڭ كۆڭۈلدىكىدەك ماكانى

تاجىسىمان ۋىرۇس تۆت گۇرۇپپىغا بۆلۈنىدۇ

بىرىنچى  گۇرۇپپىدىكىلەر ئىتلارنىڭ تاجىسىمان ۋىرۇسى، مۈشۈكلەرنىڭ تاجىسىمان ۋىرۇسى، مۈشۈكلەرنىڭ يۇقۇملۇق قورساق پەردە ياللۇغى ۋىرۇسى، ئادەملەرنىڭ تاجىسىمان ۋىرۇسى قاتارلىقلار؛

ئىككىنچى گۇرۇپپىدا كالىلارنىڭ تاجىسىمان ۋىرۇسى، ئادەملەرنىڭ تاجىسىمان ۋىرۇسى

OC43

 چاشقانلارنىڭ جىگەر ياللۇغى ۋىرۇسى قاتارلىقلاربار؛

ئۈچىنچى گۇرۇپپا قۇشلارنىڭ يۇقۇملۇق كانايچە ياللۇغى ۋىرۇسى، كۈركە توخۇ تاجىسىمان ۋىرۇسى ۋە چوڭ چاشقان تاجىسىمان ۋىرۇسىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ؛

تۆتىنچى گۇرۇپپا دەل

SARS

ۋىرۇسىدۇر.

تاجىسىمان ۋىروس ئاساسلىقى سۈت ئەمگۈچى ھايۋانلار ۋە قۇشلارنىڭ يۇقىرى نەپەس يولى ۋە ئاشقازان ـ ئۈچەي يولى بىلەن يۇقۇملىنىدۇ.

يېزا ئىگىلىكىگە تەھدىت پەيدا قىلىدىغان تاجىسىمان ۋىرۇس چوشقا تاجىسىمان ۋىرۇسى ۋە كالا تاجىسىمان ۋىرۇسىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ، بۇ ئىككى خىل ۋىرۇس كىچىك ھايۋانلارنىڭ ئىچى سۈرۈشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.

ئىنسانلارنى يۇقۇملاندۇرالايدىغان تاجىسىمان ۋىرۇس ئەڭ بۇرۇن 20ـ ئەسىرنىڭ 60ـ يىللىرىدا ئادەتتىكى زۇكام بىمارلىرىنىڭ بۇرۇن بوشلۇقىدىن بايقالغان.

بۇ قېتىم بايقالغان يېڭىچە تاجىسىمان ۋىرۇستىن باشقا، مەلۇم بولغان ئىنسانلارنى يۇقۇملاندۇرىدىغان تاجىسىمان ۋىرۇستىن يەنە ئالتە خىلى بار.

بۇنىڭ ئىچىدە تۆت خىلى بىر قەدەر كۆپ ئۇچرايدۇ، كېسەل پەيدا قىلىش خاراكتېرى بىر قەدەر تۆۋەن بولۇپ، ئادەتتە ئادەتتىكى زۇكامغا ئوخشاش نەپەس يولى كېسەللىك ئالامەتلىرىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ، ئۇنىڭدىن باشقا يەنە ئىككى خىلى بىزگە تونۇشلۇق  بولغان 

SARS ۋە MERS

دىن ئىبارەت

ئۇ ئىسسىققا سەزگۈر بولۇپ، 56 سېلسىيە گىرادۇسلۇق تىمپۇراتۇرىدا 30 مىنۇتتا، 75% لىك ئىسپىرتتا ۋە خلورلۇق دېزىنفېكسىيە دورىلىرى بۇ ۋىرۇسنى ئۈنۈملۈك يوقىتالايدۇ.

#bilimdan   #bilimzar